Memorias dun neno labrego, o best-seller histórico da literatura galega –570.000 exemplares en varias linguas leva contados o autor– está a piques de cumprir 50 anos. Non será, como di a historiografía oficial, o 5 de xaneiro de 2011. A novela do neno Balbino estaba impresa quince días antes, a mediados de decembro de 1960. “Non ten importancia”, apúrase a aclarar Xosé Neira Vilas (Gres, 1928). “Os colofóns dos libros invéntanse. Cantos non din que o volume saiu do prelo o Día das Letras Galegas? Imposíbel, o 17 de maio non se traballa!”. O escritor non acouga. Dende que faleceu o ano pasado a escritora cubana Anisia Miranda, con quen compartira medio século de vida aos dous lados do Atlántico, impúxose unha disciplina de ferro. Érguese ás sete da mañá e apenas deixa o traballo para o almorzo, que coida con agarimo espartano, e unha pequena sesta logo do xantar. A tal hora, ten escritos todos os artigos que publicará na prensa até o vindeiro mes de abril, e mentres revisa as probas de
Penúltimo dietario, que axiña distribuirá
Xerais, bosquexa un mangado de contos e unha nova novela. O tempo que non lle dedica ao nobelo da memoria déitao na que fora a súa casa natal en Gres, hoxe convertida na sede da Fundación Neira Vilas. Unha biblioteca con 8.700 volumes, un pequeno museo etnográfico con 350 pezas e un salón de actos, case unha casa da cultura para a vila. Ao abrir a porta para despedirme, entra correndo un cativo. “Vén polo internet”.
Imaxinou algunha vez que Memorias dun neno labrego sería tan popular?
Nunca. Eu só tiña a necesidade de contar como era a vida dun rapaz galego dos anos corenta, como un recordo persoal. Xa levaba dez anos emigrado daquela. Nin sequera pensei que fose ir máis alá de Bos Aires, pero Fernández del Riego, que era daquela o xerente de Galaxia, pediume que lle mandase 300 exemplares. Dos 2.000 que se fixeron, 300 viñeron para Galicia. Con todo, aquí tardaron sete anos en reeditalo. Publicouno en 1968 Ediciós do Castro, aínda que o ía sacar Arturo Reguera en Rúa Nova.
Canto de autobiográfico hai no libro?
Pouco. Nin eu era fillo de caseiros nin lle rompín a cabeza a ningún señorito nin meu pai me deu unha malleira nin me humillaron nin fuxín da casa. O que é meu é a contorna: o río, a escola, os xogos, os traballos da terra... Todo iso é meu e de miles de rapaces daquela.
Sempre tivo tan boa memoria?
Dicíame Rafael Dieste, que foi o segundo lector da novela...
Quen foi o primeiro?
O camareiro do bar onde o escribín, un ourensán que traballaba en Bos Aires. Apenas sabía ler, menos en galego, así que llo ía lendo eu un pouco cada día. A segunda lectora foi Anisia, claro, pero o terceiro foi Dieste, e sempre me dicía que admiraba moito a linguaxe que empregaba, a descrición do mundo rural, a psicoloxía do personaxe. Pero se non me custou ningún traballo! Non é nada inventado, é a vida que eu vivín.
Que varias xeracións se identificasen aquí con Balbino era mesmo previsíbel; que o fixese o lector alemán, por exemplo, non tanto. Onde está a clave?
Labregos hai en todas partes. Ricos e pobres tamén. E humillacións dos fortes sobre os febles, o mesmo.
Fíxolle sombra ao resto da súa obra?
Posibelmente, si. Dicíame un día Méndez Ferrín en Celanova que era unha boa cousa que o libro tivese tanta sona, pero ao mesmo tempo parece que fose o único que escribín. Teño libros mellor elaborados, como
Aqueles anos do Moncho ou
A Marela Taravela.
No xantar lembraba a Herminio Barreiro, falecido hai pouco. O que ía ser o primeiro volume das memorias do mestre de pedagogos titulábase Recordar doe. Que é o máis lle doe recordar?
A infancia que tivemos despois da guerra. O frío, a escaseza, que non chegou a ser fame. A pobre escola que tiñamos. Ter tido que emigrar para poder estudar e traballar. Dóeme por min e dóeme porque aínda segue a ser así en moitos lugares do mundo. O maior capital que ten un país é o capital humano. É moi triste que o fillo dun pobre sexa brillante e non poida ir á universidade e o fillo dun rico, aínda que non saquemos nada del, poida formarse. É a peor contradición das moitas que hai na sociedade.
Cando fala de Cuba faino en presente e en primeira persoa, coma se fose un máis ao servizo da revolución.
Hai 17 anos que non estou alí, pero vivín os primeiros trinta anos da revolución. Cheguei de Bos Aires cando xa levaban dous anos. Hai moitos problemas: un bloqueo brutal, a falta de recursos naturais, o bolsón de petróleo do Caribe, que non dá aparecido, e é un país brutalmente acosado. E con todo, ninguén está desamparado en Cuba. A revolución sempre nivelou dende abaixo cara arriba. Nin hai ricos nin hai miserábeis. Pobres, si, pero non miserábeis.
Triunfou a revolución cubana?
Houbo erros, pero triunfou. Soamente resistir durante cincuenta anos un inimigo tan poderoso como os Estados Unidos, que está a 180 quilómetros, xa é un triunfo. Un inimigo por certo que nunca deixou de acosar a Cuba, dende a invasión militar até tantísimos intentos de asasinar líderes, todos fracasados. Dicíame un grande intelectual portugués hai moitos anos que o maior mérito de Portugal non foron nin as grandes navegacións nin a creación dun imperio, senón ter resistido a asimilación por parte de Castela. O caso de Cuba é igual: os Estados Unidos desexan engadir unha nova estrela á súa bandeira dende moito antes da chegada de
Fidel Castro, xa en 1850 se falaba da “froita madura” que se tiña que incorporar ao país.
Como foi o seu contacto primeiro?
Anisia e mais coñecémonos en Arxentina e casamos en 1957. No 59 triunfou a revolución e quixemos estar alí, aínda que finalmente chegamos en 1961. Aínda que a miña muller non fose cubana, eu tería ido igual. Era unha aventura bonita, novidosa, moi atractiva para un mozo de trinta anos. Hoxe non iría, claro, xa non estou para esas aventuras, pero si daquela. Deixei toda unha vida encamiñada en Bos Aires para participar, aínda que fose de maneira humildísima, naquel proxecto revolucionario.
Hai Cuba despois de Fidel Castro?
Por suposto.
Esa “apertura” de Cuba, non é ao mesmo tempo unha oportunidade e unha ameaza para as conquistas sociais?
Depende do que entendamos por apertura. Apertura para entrar nun sistema capitalista non a vai haber. Agora, hai unha serie de cambios, a posibilidade de que haxa pequenas empresas, que se poida traballar por conta propia, máis autonomía para os traballadores... Iso si.
De que proxecto político se considera parte Xosé Neira Vilas?
Non estou enrolado en ningún partido. O meu proxecto é a identidade de Galicia e o benestar e o progreso dos galegos, veñan de onde veñan.
Que pensa ao ver a Isaac Díaz Pardo fóra de Sargadelos?
Paréceme moi inxusto. El díxome moitas veces: se polo menos agardasen a eu morrer para dar o golpe... Dende o punto de vista frío, de empresa, o que manda é o que ten máis capital, por aí nada que dicir, é lícito. Pero neste caso é distinto. Isto era un proxecto nado na Arxentina e posto a funcionar por Isaac con grande esforzo e talento. Detrás de Sargadelos xa non hai un proxecto político galeguista, é unha empresa, nada máis.
Que queda dese proxecto político imaxinado hai 50 ou 60 anos?
Eu fun amigo de Seoane en Bos Aires, e alí coñecín tamén a Isaac. A obra de Seoane queda aí, na súa fundación, e queda na súa impronta no deseño de libros, onde creou escola. Outra cousa é que a valoremos axeitadamente. E queda algo que non se ve: moitas ideas que fixeron posíbel esta autonomía viñeron do exilio. Eu non fun exiliado, fun emigrante económico como tantos outros, un pouco distinto porque non emigrei para xuntar cartos senón para subsistir co meu traballo e estudar. Alí descubrín Galicia, alí traballei por Galicia, fundei unha editorial, mil cousas. Foi naquela década esplendorosa da cultura galega en Bos Aires, a dos cincuenta. Había 400.000 galegos nativos, máis que Vigo e A Coruña xuntas. Quedan, dicía, moitas ideas que se cociñaron alí e que se aplicaron aquí a partir da morte de Franco. A defensa do idioma é unha delas. Nós, Anisia e mais eu, mandabamos exemplares de Sempre en Galiza clandestinamente para aquí. Moita xente se formou e se informou sobre a historia recente de Galicia grazas a ese libro.
Que hai detrás da nova política lingüística da Xunta de Galicia?
Non o sei, pero iso vai ter un éxito relativo. O galego seguirá nas aulas alí onde os profesores queiran. Os problemas son políticos, veñen de alá arriba, non están entre os profesores e os alumnos, nin entre os veciños. Na xente do común iso non é un problema. A auga volverá ao seu cauce e o galego seguirase empregando e prestixiando. Este revés é transitorio. Se o queremos nós, temos galego.
Querémolo?
Querémolo. O futuro non sei cal será, pero no presente o galego ten unha literatura florecente, equiparábel a calquera outra en Europa.
É agradecida Galicia coa emigración?
Aínda non totalmente. Os galegos ignoran aínda o moito que lle deben á emigración. O xesto máis xeneroso foron as escolas, había 312 escolas feitas con cartos da emigración.
Que a Galicia actual se construíse fóra explica tamén a escasa autoestima?
Non se pode amar o que non se coñece, por iso na emigración dos anos 50 tomamos conciencia de Galicia, e por iso a amabamos. Estudabamos Sempre en Galiza nun centro galego capítulo a capítulo. Tiñamos o privilexio de ter clases e conferencias de economía, arte, xeografía, literatura e lingua galega. E os profesores chamábanse Blanco Amor, Dieste, Valenzuela, Baltar... Se coñeces o país e tomas conciencia de como foi burlado, escamoteado e desprezado, esfórzaste máis en defendelo e prestixialo, sobre todo se estás fóra. Armabamos escándalo á porta dos cines cando se estreaba unha película que denigraba a muller galega. Conseguimos que Alberto Vaccarezza cambiase un personaxe dunha obra de teatro porque ridiculizaba os galegos. Había un actor nos anos cincuenta que se chamaba Pepe Iglesias El Zorro que facía varios personaxes. Un deles era un paisano galego que falaba de forma grotesca, torpe e zafia. Fomos protestar á porta da radio até que o eliminaron. E non só iso, senón que conseguimos que os ultramarinos de galegos que había en Bos Aires deixasen de vender espontaneamente o aceite que se anunciaba naquel programa. O tal Pepe liscou de alí e veu para Madrid a facer o mesmo programa co mesmo personaxe grotesco. Aquí non protestou nin dios.
Fonte
.ico.GIF)
